Giữ gìn và phát huy văn hóa "ăn rằm" tháng 7
Với người Tày, Nùng Bắc Kạn, Tết Rằm tháng 7 có rất nhiều ý nghĩa và văn hóa "ăn rằm" luôn được gìn giữ và phát huy qua các năm.
Theo tài liệu ghi lại, Rằm tháng 7 nơi đây mang nhiều ý nghĩa, được coi như một dấu mốc quan trọng của quá trình sản xuất trong năm. Mùa này, bà con thu hoạch xong vụ lúa chiêm, vụ ngô và cấy xong vụ mùa. Việc lao động sản xuất thảnh thơi, chỉ cần làm cỏ, chăm bón chờ đến ngày thu hoạch. Vì thế, bà con mở tiệc ăn mừng, làm cỗ thắp hương mời tổ tiên về chứng kiến và mong tổ tiên phù hộ cho mưa thuận gió hòa, cây lúa sinh trưởng tốt tươi, vụ này trúng mùa. Trên mâm cỗ cúng tổ tiên gồm: bánh gai, thịt vịt và hoa quả… tiền, quần áo do gia chủ tự cắt bằng giấy có nhiều màu sắc khác nhau. Rằm tháng bảy người Tày, Nùng cũng có tín ngưỡng cúng "Xá tội vong nhân", mọi thủ tục và nghi thức cúng bái cũng giống như người Kinh.
Cũng theo sử sách ghi lại, Rằm tháng 7 là dịp để nhân dân khu vực Cao – Bắc – Lạng tưởng nhớ vong linh những chiến binh của nghĩa quân Nùng Chí Cao – một anh hùng dân tộc Tày sống ở thời nhà Lý thế kỷ XI. Nùng Trí Cao là con của một thủ lĩnh địa phương, được triều đình nhà Lý đào tạo, giao quyền cai quản, bảo vệ biên cương phía Bắc của Tổ quốc trước sự xâm lấn của nhà Tống ở phương Bắc.
Trong một trận chiến ác liệt ở Tổng Quỷ, gần cửa khẩu Tà Lùng, huyện Phục Hoà, tỉnh Cao Bằng, nhiều quân binh của Nùng Trí Cao tử trận. Vì thế nhân dân thương tiếc lấy ngày 14/7 làm ngày giỗ của quân binh. Trong ngày này, người dân thường làm "pẻng tải" (người Kinh gọi là bánh gai) để cúng vong hồn binh sỹ. "Pẻng Tải" dịch ra nguyên nghĩa là bánh đưa đường. Tương truyền khi quân của Trí Cao lên đường đánh giặc, đi đến đâu, người dân cũng làm bánh gai cho quân sỹ làm lương thực.
"Pây tái" – phong tục "vu lan" đặc biệt
Đồng bào Tày Nùng hay gọi ngày rằm tháng 7 là ngày "pây tái" (nghĩa là về nhà ngoại), vào ngày này, phụ nữ cùng chồng con mình trở về nhà bố mẹ đẻ để tự tay được chăm sóc cho cha mẹ. Họ quan niệm rằng, những người phụ nữ sau khi đi lấy chồng, quanh năm phải cùng chồng con lo toan việc làm ăn, và phải quán xuyến hương khói thờ phụng ông, bà, tổ tiên nhà chồng. Chính vì vậy, việc "pây tái" không chỉ thể hiện sự báo hiếu của con gái cho cha mẹ đẻ của mình mà còn là dịp để chàng rể thể hiện tấm lòng biết ơn cha mẹ vợ đã vất vả khó nhọc sinh và chăm sóc cho cô gái mà mình lấy về làm vợ.
Trong những món quà đem về nhà "ông bà tái" (ông bà ngoại), không thể thiếu một đôi vịt béo, một chục "pẻng tải". Theo truyền thuyết, con vịt được coi là con vật thiêng trong tâm linh của người Tày, Nùng, vì con vịt là vị sứ giả của mường trần gian với mường trời. Con vịt đó có công cõng gà trống vượt biển (khảm hải) đi cống sứ mường trời vào ngày rằm tháng 7 hằng năm.
Người Tày hay nói: "Bươn chiêng kin nựa cáy, bươn Châất kin nựa pết (tạm dịch: tết tháng giêng ăn thịt gà, tết tháng bảy ăn thịt vịt). Những con vịt ngon, béo nhất sẽ được thịt để cúng tổ tiên, thổ địa cầu chúc cho gia đình may mắn… sau đó được chế biến thành nhiều món khác nhau cả gia đình họ hàng ngồi với nhau chung vui.
Theo tục lệ, cứ đến rằm tháng bảy, người Tày ở Bắc Kạn sẽ làm bánh "Pẻng Tải", "pẻng hó" - bánh chưng nhân cá lá gừng, làm bún tươi, thịt vịt… để thờ cúng tổ tiên, cúng các vong hồn, cầu chúc sức khỏe, an lành đến với tất cả các thành viên trong gia đình, dòng họ.
Bánh Pẻng Tải được làm giống với chiếc bánh gai của người Kinh. Bánh làm từ bột của thứ gạo nếp thơm dẻo nhất, trộn với củ chuối rừng hoặc lá gai được băm nhỏ, nấu kỹ. Dùng lá chuối rừng tươi hơ nóng cho mềm, đặt 2 chiếc bánh nặn tròn bằng cái chén cuộn cùng một lá. Bánh đồ xong, đem cúng tổ tiên, còn lại đem treo lên sào để ăn dần. Rằm tháng bảy, người Tày còn làm thêm "Pẻng Hó" - Bánh Chưng được gói bằng lá dong rừng, với nhân cá chép, lá gừng tươi.
Ngày Tết Rằm tháng 7, cả gia đình quây quần bên mâm cơm ấm cúng thưởng thức những món ăn đặc sản của địa phương. Anh Phạm Anh Hiếu sinh sống tại Hà Nội, lấy vợ là người Bắc Kạn cho biết: Từ lúc lấy vợ Bắc Kạn, tôi mới biết đến phong tục "pây tái" của đồng bào trên vùng cao. Lúc đầu không biết mua quà gì, nhưng sau thì hiểu hơn. Vịt biếu bố mẹ vợ phải chọn đôi vịt bầu, to, béo và ngon. Người Tày ăn rằm như người Kinh ăn tết nguyên đán, họ hàng bạn bè của vợ đến chơi, ngồi ăn cơm, nói chuyện rôm rả rất vui.
Trong những ngày tháng bảy âm lịch này, đến với các bản làng người Tày ở Bắc Kạn, khách thập phương sẽ được hòa mình trong không khí đầm ấm, vui vẻ nhưng trang trọng của bà con dân tộc nơi đây. Đúng dịp Tết, khách sẽ cùng ngồi ăn những món ăn của vùng núi rừng Bắc Kạn với măng nhồi thịt, trám kho cá, thịt vịt xào măng…
Qua thời gian, tục lệ ăn Tết Rằm tháng bảy của người Tày Bắc Kạn vẫn giữ nguyên được những nét truyền thống từ ngàn xưa. Dù sống ở bất cứ nơi đâu , người Tày, Nùng Bắc Kạn cũng không thể quên tục "Pây Tái". Đây là một trong những nét văn hóa đặc sắc của người Tày cần được gìn giữ, bảo tồn và phát triển hơn nữa, góp phần bảo tồn không gian văn hóa chung của đồng bào các dân tộc.