Trước hết là tiến công vào nền tảng tư tưởng, lý luận của các Đảng Cộng sản và Nhà nước xã hội chủ nghĩa là Chủ nghĩa Mác-Lênin, phủ nhận giá trị khoa học, cách mạng của học thuyết đó. Truyền bá tư tưởng tư sản và văn hóa, lối sống phương Tây trong các nước xã hội chủ nghĩa. Thúc đẩy dân chủ tư sản để hạ thấp, phủ nhận dân chủ xã hội chủ nghĩa. Phê phán, phủ định chuyên chính vô sản. Cổ vũ chủ nghĩa đa nguyên chính trị và chế độ đa đảng đối lập, đòi "dân chủ hóa", "công khai hóa".
Kích động các thế lực lợi dụng vấn đề dân tộc, tôn giáo, nhân quyền để gây mất ổn định. Phi chính trị hóa các lực lượng vũ trang. Bao vây, cấm vận về kinh tế, thương mại... Mục đích của quá trình đó là làm cho chế độ xã hội chủ nghĩa suy yếu, các Đảng Cộng sản cầm quyền mất khả năng lãnh đạo và tự bảo vệ dẫn tới sụp đổ.
Khi thực hiện "diễn biến hòa bình", các thế lực thù địch chống cộng sản, chống chủ nghĩa xã hội rất coi trọng tác động, lôi kéo, phân hóa trong nội bộ các Đảng Cộng sản và Nhà nước xã hội chủ nghĩa, thúc đẩy "tự diễn biến", "tự chuyển hóa". Như vậy, thực hiện các thủ đoạn "diễn biến hòa bình" ngay từ đầu đã gắn với thúc đẩy tự diễn biến, tiến tới thúc đẩy tự chuyển hóa. Đó là sự thống nhất trong chiến lược "diễn biến hòa bình" mà các thế lực thù địch kiên trì thực hiện.
Trên thực tế, sự “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong các đảng Cộng sản cầm quyền và các nước xã hội chủ nghĩa những năm 1989-1991 là rất rõ, thậm chí là nguyên nhân chủ quan, trực tiếp của sự thất bại.
Đó là sự rời bỏ trận địa tư tưởng, không bảo vệ nền tảng tư tưởng, lý luận, tự phủ định con đường xã hội chủ nghĩa, phủ nhận thành quả cách mạng. Chấp nhận đa nguyên, đa đảng, không kiểm soát được tình hình và rời bỏ vai trò lãnh đạo. Sai lầm trong chính sách dẫn tới tình hình kinh tế-xã hội khủng hoảng trầm trọng, đời sống người dân khó khăn. Tình trạng quan liêu, tham nhũng gia tăng làm mất niềm tin và bất bình trong nhân dân. Những khuyết tật, yếu kém của mô hình chủ nghĩa xã hội không được khắc phục kịp thời, có hiệu quả.
Hội nghị Trung ương 8, khóa VI (tháng 3/1990) đã phân tích sâu sắc những sai lầm trong nội bộ các Đảng, các nước xã hội chủ nghĩa mà các thế lực đế quốc, phản động triệt để lợi dụng, thúc đẩy sự tự sụp đổ. Hội nghị nhận định: "Chúng vừa gây sức ép từ bên ngoài, vừa xây dựng và hỗ trợ các lực lượng chống chủ nghĩa xã hội, các phần tử bất mãn, cơ hội, hữu khuynh ở ngay trong các nước xã hội chủ nghĩa, gây mất ổn định về chính trị, kinh tế, xã hội".
Năm 1994, Đảng Cộng sản Việt Nam đã nêu rõ 4 nguy cơ lớn đối với công cuộc đổi mới, xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, trong đó có nguy cơ "diễn biến hòa bình". Các thế lực thù địch không ngừng chống phá với các thủ đoạn bạo loạn chính trị gây mất ổn định, đồng thời đẩy mạnh "diễn biến hòa bình", phá hoại nội bộ.
Đại hội XI của Đảng (tháng 1/2011) đã nhấn mạnh: "Kiên quyết đấu tranh làm thất bại mọi âm mưu và hoạt động "diễn biến hòa bình" của các thế lực thù địch. Chủ động phòng ngừa, đấu tranh, phê phán những biểu hiện "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" trong nội bộ ta; khắc phục sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống trong một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên". Nghị quyết Trung ương 4 khóa XI (tháng 1/2012) nêu rõ, âm mưu, hoạt động "diễn biến hòa bình" của các thế lực thù địch thúc đẩy "tự diễn biến", "tự chuyển hóa".
Âm mưu và hoạt động "diễn biến hòa bình" ngày càng tinh vi và phức tạp, đồng thời những biểu hiện "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" cũng được nhận diện rõ hơn. Hai quá trình đó vẫn đan kết với những hậu quả khó lường. Chính vì vậy, tháng 10/2016, Hội nghị lần thứ 4, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII đã ban hành nghị quyết về tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng; ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những biểu hiện "tự diễn biến", “tự chuyển hóa” trong nội bộ. Trung ương đã nêu rõ 9 biểu hiện "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" trong nội bộ.
Đó là biểu hiện phản bác, phủ nhận Chủ nghĩa Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh và các nguyên tắc tổ chức của Đảng, nhất là nguyên tắc tập trung dân chủ, đòi thực hiện "đa nguyên, đa đảng". Phản bác, phủ nhận nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa; đòi thực hiện thể chế "tam quyền phân lập", phát triển "xã hội dân sự".
Phủ nhận nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chế độ sở hữu toàn dân về đất đai. Nói, viết, làm trái quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước. Hạ thấp, phủ nhận những thành quả cách mạng, thổi phồng khuyết điểm của Đảng, Nhà nước. Xuyên tạc lịch sử, bịa đặt, vu cáo các lãnh tụ, tiền bối và lãnh đạo Đảng, Nhà nước. Lợi dụng và sử dụng các phương tiện thông tin, truyền thông, mạng xã hội để nói xấu, bôi nhọ, hạ thấp uy tín, vai trò lãnh đạo của Đảng, gây chia rẽ nội bộ, nghi ngờ trong cán bộ, đảng viên và nhân dân.
Phủ nhận vai trò lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp về mọi mặt của Đảng đối với lực lượng vũ trang, đòi "phi chính trị hóa" quân đội và công an; xuyên tạc đường lối quốc phòng toàn dân và an ninh nhân dân; chia rẽ quân đội với công an; chia rẽ nhân dân với quân đội và công an. Móc nối, câu kết với các thế lực thù địch, phản động và các phần tử cơ hội, bất mãn chính trị để truyền bá tư tưởng, quan điểm đối lập, vận động, tổ chức, tập hợp lực lượng để chống phá Đảng và Nhà nước.
Đưa thông tin sai lệch, xuyên tạc đường lối, chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước, thông tin phiến diện, một chiều về tình hình quốc tế, gây bất lợi trong quan hệ giữa Việt Nam với các nước. Phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng đối với báo chí, văn học - nghệ thuật. Tác động, lôi kéo, lái dư luận xã hội không theo đường lối của Đảng; cổ súy cho quan điểm, tư tưởng dân chủ cực đoan; thổi phồng mặt trái của xã hội.
Sáng tác, quảng bá những tác phẩm văn hóa, nghệ thuật lệch lạc, bóp méo lịch sử, hạ thấp uy tín của Đảng. Có tư tưởng dân tộc hẹp hòi, tôn giáo cực đoan. Lợi dụng vấn đề "dân chủ", "nhân quyền", dân tộc, tôn giáo để gây chia rẽ nội bộ, gây chia rẽ giữa các dân tộc, giữa các tôn giáo, giữa dân tộc và tôn giáo, giữa các dân tộc, tôn giáo với Đảng và Nhà nước.
Những biểu hiện "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" vô cùng phức tạp đòi hỏi cuộc đấu tranh kiên trì, bài bản theo những nhóm nhiệm vụ, giải pháp mà Nghị quyết Trung ương 4 khóa XII đề ra. Có những giải pháp rất cụ thể về giáo dục tư tưởng, lý luận; về lựa chọn kiểm soát quyền lực của cán bộ; về bảo vệ chính trị nội bộ và thực thi pháp luật. Điều quan trọng nhất là chống suy thoái về tư tưởng chính trị và đạo đức, lối sống.
Nghị quyết nêu rõ: "Sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống dẫn tới "tự diễn biến", "tự chuyển hóa" chỉ là một bước ngắn, thậm chí rất ngắn, nguy hiểm khôn lường, có thể dẫn tới tiếp tay hoặc câu kết với các thế lực xấu, thù địch, phản bội lại lý tưởng và sự nghiệp cách mạng của Đảng và dân tộc".