TS.Phan Thanh Hải, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế cho hay, kim sách triều Nguyễn là một loại thư tịch cổ đặc biệt, thường được làm bằng vàng, bạc hoặc bạc mạ vàng để ghi lại sắc mệnh, chiếu dụ vua ban về các việc chính sự, lễ nghi triều đình. Đó là sự kiện các hoàng đế lên ngôi, lập hoàng thái tử, tấn phong hoàng hậu, vương phi hoặc ghi công, phong tước và dâng, ban tôn hiệu, thụy hiệu cho hoàng thân, quốc thích...
Việc chế tạo kim sách giao cho Hữu ty thuộc bộ Lễ thực hiện. Lời sách do đích thân các hoàng đế tự biên soạn hoặc sai các danh nho, đại thần đương thời chấp bút. Kim sách không chỉ phản ánh giá trị lịch sử mà nó còn thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, sự quan tâm với tổ tiên, ứng xử với những người có công với triều đại nhà Nguyễn.
Số lượng kim sách được ban ra, truy tôn, truy phong, dành cho bậc tổ tiên rất lớn. Điều này cho thấy nhà Nguyễn đặc biệt coi trọng chữ Hiếu. Đó là một truyền thống đạo đức mà đối với triều đại nào cũng đáng tôn vinh.
Triều Nguyễn tồn tại gần 150 năm (1802 - 1945) với 13 triều vua, đã cho đúc số lượng kim sách vô cùng lớn. Sự ra đời, mục đích, nội dung của kim sách hầu hết được ghi chép đầy đủ trong các thư tịch cổ đương thời như “Đại Nam thực lục”, “Đại Nam liệt truyện”, “Khâm Định Đại Nam hội điển sự lệ”... Lâu nay nhiều người vẫn nghĩ số kim sách này đã bị thất lạc hết hoặc không rõ số phận chúng ra sao.
May mắn thay, hiện Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam đang lưu giữ một sưu tập gồm những kim sách quí nhất, quan trọng nhất và linh thiêng nhất của vương triều Nguyễn. Đặc biệt, trong bộ sưu tập có nhiều quyển kèm theo kim bảo (ấn vàng, ấn bạc) được ban phong trong cùng thời điểm, cùng sự kiện.
Kim sách triều Nguyễn thường được làm bằng vàng hoặc bạc mạ vàng, theo khổ chữ nhật đứng, bìa trang trí hình rồng 5 móng và hình phượng, gáy đóng 4 khuyên tròn. TS Phan Thanh Hải còn cho biết thêm, công đoạn chế tạo được tiến hành rất khắt khe ngay từ khâu tuyển chọn nghệ nhân.
Những bậc thầy giỏi nhất trên toàn quốc được tuyển chọn về xưởng chế tác của triều đình. Những xưởng này nằm ngay trong hoàng cung triều Nguyễn, phía đông của Tử Cấm Thành, ở khu của Phủ Nội vụ - kho tàng lưu trữ những kho báu của triều đại.
Do vậy, quy trình chế tác rất kỳ công và được kiểm soát nghiêm ngặt. Ví dụ, vàng để chế tạo kim sách không phải vàng 10 tuổi mà là vàng non hơn để dễ chế tác, nhưng được tinh luyện và được giám định rất tỉ mỉ. Người thể hiện thư pháp cũng đều là bậc đại bút trong Hàn Lâm Viện. Sau đó, thợ thủ công mới khắc chữ đó lên vàng hoặc bạc mạ vàng. Nếu có sai phạm dù chỉ một chút cũng bị phạt nặng.
Do đó, các tác phẩm khi hoàn thiện gần như đạt mức hoàn hảo vì được chế tác và giám sát công phu. Các kim sách, kim ấn mang tính tượng trưng cao, vì bản thân kim sách và kim ấn được đúc ra để sử dụng như một vật thờ, trưng bày như là một sự tôn vinh.
 |
| Chiêm ngưỡng kim sách. |
Luyến tiếc kim sách bị nấu thành vàng thỏi
Tiến sỹ Nguyễn Văn Đoàn, Phó Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia giới thiệu: “Cuộc trưng bày kéo dài đến đầu tháng 8 giới thiệu đến công chúng 22 cuốn kim sách tiêu biểu trong số 94 cuốn kim sách của 13 đời vua triều Nguyễn mà bảo tàng đang lưu giữ. Đây chỉ là một phần nhỏ trong số hơn 3.000 bảo vật triều Nguyễn mà bảo tàng tiếp nhận từ năm 1945 khi Vua Bảo Đại thoái vị. Ngoài 22 cuốn kim sách, bảo tàng còn giới thiệu đến công chúng 10 kim bảo liên quan; 2 hộp đựng kim sách… Tất cả đều được làm từ kim loại quý, chạm khắc tinh xảo”…
Đặc biệt, trong lần trưng bày này có cuốn kim sách đầu tiên của triều đại này được vua Gia Long làm phong tặng phụ thân vào năm Bính Dần 1806. Cuốn kim sách này có khổ 24,5x13,5cm gồm 2 tờ dày, nặng hơn làm bìa; 4 trang mỏng ghi nội dung ca ngợi công danh, sự nghiệp vẻ vang của vị Hoàng đế.
Cuốn sách được đóng bằng 4 khuyên vàng có tổng trọng lượng tới 37 lượng 4 phân (1,4kg) vàng. Tấm bìa trạm nổi hình rồng 5 móng bay vờn trong mây. Các trang trong chia thành 5 cột viết chữ... Vua Gia Long cũng là người cho viết nhiều kim sách nhất trong số các đời vua triều Nguyễn với 36 cuốn.
Tiến sĩ Phan Thanh Hải tiếc nuối, 13 triều vua nhà Nguyễn đã đúc số lượng kim sách vô cùng lớn, nhưng do chiến tranh nên có không ít kim sách bị thất lạc, hư hại.
Đặc biệt, năm 1862, sau khi ký hòa ước Nhâm Tuất với thực dân Pháp, Hoàng đế Tự Đức đã phải thu hồi nhiều kim sách, kim ấn đã ban cho các hoàng thân, công chúa trước đây, nấu thành thỏi để bồi thường chiến phí. Nhưng theo mẫu cũ cải cấp lại bằng sách đồng để lưu giữ đời đời.
Từ đời Vua Đồng Khánh (1885- 1889) về sau, do tình hình quốc khố nghèo nàn, những kim sách, kim bảo theo lệ cũ làm bằng vàng đều đổi thành bạc mạ vàng.
Mỗi quyển kim sách không những chứa đựng những thông tin giá trị về lịch sử, văn hóa triều đại mà còn là một di sản vô giá. Thời gian tới, các nhà nghiên cứu sẽ làm hồ sơ đề nghị công nhận kim sách là bảo vật quốc gia và Di sản Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương.