Nói vậy bởi làng nghề nơi đây đã từng truân chuyên, có giai đoạn tưởng như mai một nhưng qua những sóng gió, tò he lại vươn lên mạnh mẽ, tên tuổi được khắp xa gần biết đến.
Vượt khỏi lũy tre làng
Tôi gặp nghệ nhân Nguyễn Văn Đĩnh (66 tuổi) trong một ngày xuân đang ghé đến thật gần. Hôm ấy, đan xen trong những sắc màu rạng rỡ của quãng thời gian chuyển giao giữa năm mới và cũ là gian hàng tò he xinh xắn với đủ cung bậc tạo hình đẹp đẽ.
Bằng sự khéo léo của người thợ lâu năm, bàn tay người nghệ nhân thoăn thoắt véo một ít bột đỏ bên này, thêm chút ít bột xanh bên kia, xoay xoay, chỉnh chỉnh, chẳng mấy chốc đã nở xòe một bông hoa hồng nhung rạng rỡ.
Tất thảy mọi người chứng kiến màn nhào nặn đậm chất nghệ thuật ấy đồng loạt vỗ tay giòn giã và chọn mua con tò he mà mình ưng mắt nhất.
Nhắc đến nghề nặn tò he của làng, nghệ nhân Nguyễn Văn Đĩnh chia sẻ, nghề áng chừng xuất hiện quãng 400-500 năm trước. Dù không phải mốc thời gian cụ thể nhưng có một điểm chắc chắn là qua các thế hệ, nghề tò he đều được người Xuân La lưu giữ lại theo hình thức cha truyền con nối.
Là đất làng nghề, bởi thế ở Xuân La hầu như ai cũng biết nặn tò he. Trẻ con Xuân La mới 4-5 tuổi đã làm quen với những con tò he, lên đến 14-15 tuổi là có thể ra đường kiếm sống bằng nghề.
Trước kia, người làng thường nặn sẵn tò he ở nhà rồi mang ra chợ bán, các con giống được gắn vào các vòng tre. Sau này, người ta tạo hình tò he trực tiếp lên que tre để dễ cầm và trang trí.
Với một chiếc thùng gỗ nhỏ hoặc thùng xốp cùng vài cục bột màu, một chiếc lược con, nắm que tre nhỏ và chút sáp ong, những nghệ nhân làng”đã có đủ vốn liếng rong ruổi các phiên chợ quê, làng xóm, phố phường để nặn tò he bán vào dịp tết hay những khi có đình đám, hội hè.
Qua năm tháng, nghề cứ vậy mà phát triển, người làng Xuân La đã thầm lặng đem nghề đi khắp Bắc, Nam mang niềm vui, sắc màu đến cho cuộc sống. Nhìn bề ngoài, tò he có rất nhiều hình dạng khác nhau, từ những thứ gần gũi như bông hoa, chiếc mũ, con trâu, con gà, con lợn cho đến những nhân vật hoạt hình nổi tiếng như chuột Mickey, vịt Donal, chú chó Scooby Doo...
Nay các sản phẩm làm ra dường như đa dạng và đa sắc hơn, đó có thể là những chiếc thuyền bát nhã, những chú rồng, chú phượng sặc sỡ được kết hợp nhiều sắc màu tinh tế.
Nghệ nhân Nguyễn Văn Đĩnh chia sẻ, người làng thường nặn tò he theo công thức nguyên liệu “2 phần gạo tẻ, 1 phần gạo nếp”. Bột được luộc xong sẽ đem “đấu màu”. Cách tạo màu của người làm tò he rất độc đáo và không bao giờ sử dụng hóa chất. Người dân thường sử dụng màu có nguồn gốc từ thực vật.
Màu đỏ lấy từ quả gấc hoặc cây dành dành, màu vàng làm từ củ nghệ hoặc hoa hòe, màu xanh lấy từ lá riềng hoặc lá chàm, màu đen dùng cây nhọ nồi. Từ những màu cơ bản này, người thợ pha chế, sáng tạo ra các màu trung gian khác thật hài hòa cho tò he.
Theo chia sẻ của nghệ nhân, tất cả khâu đoạn từ kỹ thuật vê bột, véo bột, tạo vân, làm màu… đến khởi nguồn để có chất liệu làm tò he như chọn gạo gì để làm bột, ngâm ủ ra sao, xay sát thế nào… đều là những công đoạn rất quan trọng và đều phải có bí quyết.
Vươn xa nhờ những nghệ nhân tâm huyết
Bất kỳ làng nghề nào tồn tại đến thời điểm này có lẽ đều ẩn chứa và lưu giữ những tinh hoa. Song, một thực tế hiện nay là nhiều sản phẩm làng nghề dù là tinh túy đúc kết nhưng không bán được hoặc thất thế trên thị trường, nhất là trên thị trường quốc tế.
Tinh hoa làng nghề vì thế chưa được tỏa sáng như mong muốn mà vẫn như những "hạt bụi vàng" lẩn khuất. Không nằm ngoài sự biến thiên đó, làng Xuân La cũng từng chìm trong vòng xoáy thịnh suy của thời cuộc. Thế nhưng bằng những giá trị nội tại và nỗ lực của các lớp thế hệ nghệ nhân giữ nghề, tò he đã vươn xa khỏi lũy tre làng.
Hiện, sự cạnh tranh trên thị trường rất nhiều, nhất là đồ chơi hiện đại. Việc những người nghệ nhân đang cố gắng để tò he được phát triển bền vững và quảng bá đến nhiều nước trên thế giới là rất cần thiết.
Với tò he, theo những nghệ nhân làng nghề, từng có thời điểm tính dân gian thuần Việt ấy tưởng như rã đám, mai một trước sự xuất hiện tràn ngập của những thứ đồ chơi công nghệ. Và khi ấy, những người nông dân - nghệ sĩ của làng Xuân La tưởng sẽ phải "chia tay hoàng hôn" với nghề tổ, do không thể sống được với nghề.
Thế nhưng vì ý thức được giá trị với nghề mà cha ông bao đời khó nhọc sáng tạo nên mà để lại như một thứ "của để dành" vô giá cho hậu sinh, người Xuân La đã bảo nhau giữ bằng được loại hình nghệ thuật dân gian này.
Chẳng thế mà cách đây quãng chừng 30 năm, người làng thấy các nghệ nhân cao niên như cụ Hạ, cụ Thống Hàng, cụ Tố đưa tò he thoát khỏi phạm vi mùa Trung thu hạn hẹp.
Để tò he đến gần hơn với mọi người, những nghệ nhân này đã bắt đầu sáng tạo. Thế là bắt đầu xuất hiện thuyền Cô, thuyền Cậu trong các giá hầu đồng; 12 con giáp cúng giải hạn; mâm ngũ quả hoặc mâm trầu cau để cúng rằm hay giỗ chạp.
Quyết định làm cuộc thiên di khỏi lũy tre làng ấy là đúng đắn. Để rồi giờ đây, tò he đã vươn mình bay cao. Ngoài Hà Nội và các tỉnh thành, nhiều đận những nghệ nhân làng đã được mời ra nước ngoài biểu diễn loại hình nghệ thuật đặc sắc này.
Sinh ra, lớn lên ở làng Xuân La - nơi có nghề nặn tò he “độc nhất vô nhị”, từ nhỏ, anh Đặng Văn Hậu đã được ông ngoại là nghệ nhân nổi tiếng Đặng Văn Hạ chỉ bảo tận tình về kỹ thuật thực hiện và truyền lại câu chuyện lịch sử của tò he.
Luôn ý thức bản thân phải cố gắng hết sức để giữ gìn nét đẹp văn hóa của người Việt, anh Hậu cho biết từng có thời điểm một mình lặng lẽ khăn gói vào Sài Gòn tìm cách học chế biến bột của cánh thợ làm hoa đất.
Người Sài Gòn phóng khoáng khuyên Hậu sang Thái Lan, bởi đó mới thực sự là nơi đáng học. Quyết tâm hoàn thiện cho nghề làng, Hậu thuê một phiên dịch rồi sang Thái Lan suốt 1 tuần để học cách làm đất nặn. Hiện anh Đặng Văn Hậu là một trong những nghệ nhân trẻ nhất làng Xuân La.
Người ta biết đến anh ngoài việc nặn và bán tò he tại các hội chợ và trung tâm thương mại vào cuối tuần, anh còn mở thêm lớp dạy nghề tại nhà. Không chỉ vậy, để làng nghề lan tỏa rộng rãi cũng như “ngấm” vào lớp trẻ, mỗi khi nhận được lời mời đến biểu diễn và dạy tò he tại các trường tiểu học, trung học cơ sở và một số nơi trên địa bàn Hà Nội, anh đều nhiệt tình tham gia.
Nhìn ngắm những con giống tò he xinh xắn với đủ sắc màu mà nghệ nhân trẻ Đặng Văn Hậu tặng, tôi chợt nghĩ cuộc sống hiện đại ngày nay với nhiều đổi thay nhưng những trò chơi dân gian vẫn có chỗ đứng và đất sống.
Thanh Xuân
