Góp phần tích cực trong việc gìn giữ những nét văn hóa truyền thống đó phải kể đến vai trò của già làng Nguyễn Văn Cần (80 tuổi, trú thôn Phú Túc, xã Hòa Phú, huyện Hòa Vang), bởi Già đã biết sử dụng thuần thục nhiều loại nhạc cụ truyền thống như: Kèn Cabluôc, kèn Kooc, sáo Rahêm, đàn Tapêh...
Đàn H'ra là loại đàn rất độc đáo và gắn liền với truyền thống văn hóa bao đời của đồng bào dân tộc Cơ Tu vùng thấp nơi đây.
Hằng năm khi đông tàn, xuân đến, già làng Nguyễn Văn Cần mang cây đàn H'ra ra lau chùi, tu bổ lại…để “kéo” trong những ngày xuân, góp phần cho thêm phong phú “hương sắc” vùng cao TP Đà Nẵng.
Ở các huyện vùng cao như: Đông Giang, Tây Giang, Nam Giang…(Quảng Nam) gọi là đàn Abel; Đồng bào Cơ Tu ở các xã vùng thấp: Hoà Bắc, Hoà Phú (Hoà Vang - TP Đà Nẵng) gọi là đàn H'ra hay H'roa.
Theo quan sát của chúng tôi, thân đàn được làm bằng một ống nứa, trúc… dài 35cm, đế đàn làm bằng gỗ nối vào thân đàn. Dây đàn làm bằng dây cước nối từ một trục gỗ (lên dây) đầu thân đàn đến đế đàn.
Trên thân đàn, dưới chỗ “lên dây” có gắn 3 cục sáp ong để làm nút bấm khi chơi đàn.
Ở điểm tiếp giáp dây đàn với đế đàn có một sợi dây mảnh, bằng dây rừng dài khoảng 60-70cm, phần cuối sợi dây này nối với một chiếc vảy trút mỏng hình tròn hay bầu dục có đường kính hơn 2cm.
Ngoài các bộ phận liên kết trên thân đàn trên đây còn có một bộ phận rời là một cây tre vót nhỏ dài khoảng 30cm dùng để tác động kéo qua, kéo lại trên sợi dây đàn để tạo âm thanh dài, ngắn, ngắt quãng khác nhau.
Đàn H'ra có thể một người hoặc hai người cùng chơi để hát đối đáp, hát lý trao đổi ý kiến, tâm tư tình cảm với nhau. Trong trường hợp một người sử dụng thì một tay dùng cây tre (bộ phận rời của cây đàn) kéo qua kéo lại trên dây đàn như hình thức kéo đàn nhị (đàn cò) của người Kinh; tay kia bấm vào các nốt trên thân đàn.
Sự kết hợp này sẽ tạo ra những âm thanh khác nhau đồng thời miệng ngậm chiếc vảy trút để dùng lưỡi và hơi tạo nên những âm thanh như tiếng nói của người, tiếng chim hót, tiếng suối chảy, tiếng trai gái tỏ tình...
Trong trường hợp có hai người sử dụng thì một người kéo đàn còn người kia ngậm vảy trút để “hát không hả miệng” và diễn đạt điều mình muốn nói, muốn hát với người kéo đàn; hai người có thể thay đổi cho nhau để thỏa niềm mơ ước.
Đàn H'ra là loại nhạc cụ sử dụng thông dụng cho mọi người với mục đích thể hiện tâm tư tình cảm của riêng mình hay giữa 2 người với nhau, Không gian thể hiện ở trong từng mái nhà, trên nương rẫy, ở nhà Gươl (nơi sinh hoạt của cả cộng đồng).
Thông thường đàn H'ra được sử dụng trong những giờ phút rảnh rỗi, vui chơi của hội làng, nam nữ tỏ tình, tự mình thổ lộ tình cảm riêng tư trong lòng, hoặc lời chúc mừng năm mới…
Điểm đặc biệt của đàn H'ra là vừa sử dụng sự tác động vào dây để tạo ra những âm thanh có cung bậc khác nhau lại vừa sử dụng hơi thổi từ miệng để chuyển tải cùng âm thanh cây đàn tạo nên sự hòa quyện tiếng nhạc cùng lời ca hòa quyện vào nhau mà ít có loại đàn nào có chức năng tương tự.
Ngoài ra, sự độc đáo của cây đàn này là trong trường hợp người kéo, người “hát” phải có sự đồng nhất, đồng cảm nhận âm thanh với nhau trong từng cung bậc và giai điệu.
Già Cần cho hay, đây là cây đàn để tâm sự về tình yêu, nỗi nhớ mà trai làng thổ lộ tình yêu với bạn gái của mình khi không thể ngỏ bằng lời nói được..., ngày xưa, thông qua cây đàn này, đa số trai, gái Cơ Tu nên duyên chồng vợ.
Lúc bấy giờ, trong quan hệ trai gái không được "cởi mở" và gần gũi như bây giờ. Hồi trước, ngay giữa làng, lũ làng dựng lên một cái nhà chòi rất cao với bốn cây cột bằng kiền kiền lớn, gọi là nhà Moong, đến tối trai làng chưa vợ thường tập trung lên đây để ngủ.
Trường hợp có hai người "để ý" nhau, họ hẹn hò và mang theo cây đàn H'ra và trèo lên chòi hoặc ra khe suối... để chơi đàn nhằm thổ lộ ”tâm tư tình cảm” của mình, tha hồ mà “hát không há miệng” !
Cái độc đáo nữa là đàn H'ra có thể chơi hai người, trai kéo đàn và luyến láy âm thanh, gái thì ngậm miếng vảy chút vào răng và hát, môi có thể mở để âm thanh từ miệng thoát ra, nhưng răng thì phải cắn chặt miếng vảy trút.
Vì sợi chỉ ngắn, nên khoảng cách giữa người nam và người nữ gần hơn, họ có cơ hội để thông cảm, quyến luyến. Hai tâm hồn hòa quyện vào nhau, lâng lâng, bồng bềnh trong lời ca tiếng nhạc.
Tuy nhiên, trong quan hệ nam nữ, người Cơ Tu rất “trong sáng”, ít có trường hợp vượt qua cái “ngưỡng” cho phép ấy.
Già làng Nguyễn Văn Cần bộc bạch: “Hiện nay, người biết chơi đàn H’ra rất hiếm. Trai gái bây giờ đến với nhau, không thông qua cây đàn này nữa. Những người già chúng tôi lần lượt ra đi, còn lớp trẻ bây giờ không chịu học cách chế tác và sử dụng đàn, nên nghệ thuật hát H’ra có nguy cơ thất truyền. Thật là đáng tiếc…”.
Tôi như đọc được tâm sự của già Cần qua đôi mắt mơ màng hướng về rặng Trường Sơn hoang dã điệp trùng trong màu lam sương khói, ông như tuồng tiếc nuối một thời trai trẻ, nuối tiếc những mùa xuân đã đi qua.
Ngày nay, tuy tuổi cao sức yếu, nhưng thỉnh thoảng già Cần mang đàn H’ra tấu những bài tình ca một thời làm say đắm …lòng nhau.
Trong những ngày đầu xuân năm mới, dân làng rộn ràng đến nhà Gươl chúc phúc cho nhau và không quên hát lý, nói lý và nghe đàn H’ra để buổi gặp gỡ đầu năm của dân làng có sự thân thiết, cởi mở, đoàn kết, thú vị...
Tiên Sa