Theo Cơ quan Khảo sát địa chất Mỹ (USGS) và Cơ quan Khảo sát địa chất Anh (BGS), sạt lở đất là sự dịch chuyển khối lượng lớn vật chất như đất, đá hoặc mảnh vụn, xuống một độ dốc.
Khi trọng lực tác động lên một sườn dốc vượt quá lực cản của sườn dốc, sườn dốc sẽ bị trượt và xảy ra sạt lở. Hiện tượng này có thể xảy ra bất ngờ hoặc từ từ trong thời gian dài.
Theo Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống thiên tai, sạt lở đất là hiện tượng đất bị sạt, trượt do tác động của mưa, lũ hoặc dòng chảy.
Theo tổ chức Y tế Thế giới (WHO), một số khu vực dễ bị sạt lở nhất gồm: Nơi có địa hình dốc, bao gồm các khu vực thấp nhất của hẻm núi; Vùng đất từng hứng chịu cháy rừng; Vùng đất đã bị biến đổi do hoạt động của con người, chẳng hạn như phá rừng hoặc xây dựng; Các con kênh dọc theo suối hoặc sông
3 nguyên nhân chính gây ra sạt lở đất
Sạt lở đất có thể xảy ra do nhiều nguyên nhân khác nhau, nhưng có 3 nguyên nhân chính gồm: địa chất, hình thái và tác động của con người.
Trong đó, địa chất là các đặc tính của vật chất. Đất hoặc đá có thể yếu hoặc nứt nẻ, hoặc các địa tầng khác nhau có thể có độ cứng và độ bền khác nhau.
Hình thái là cấu trúc của đất. Thí dụ, các sườn dốc bị mất thảm thực vật do cháy hoặc hạn hán sẽ dễ bị sạt lở hơn. Thảm thực vật giữ cho đất không bị xô lệch; và nếu không có hệ thống rễ cây, bụi rậm và các loại thực vật khác, đất có nhiều khả năng bị trượt đi.
Tác động của con người là các hoạt động như khai thác khoáng sản, xây dựng, chặt cây, làm đường có thể làm mất cân bằng tự nhiên và dẫn đến sạt lở.
Ngoài ra, mưa kéo dài và lượng mưa lớn làm gia tăng độ ẩm trong đất, làm giảm độ bền của đất và dễ gây sạt lở. Hay động đất gồm các cơn địa chấn mạnh có thể làm đứt gãy đất và gây ra sạt lở.
Lý giải nguyên nhân gây ra sạt lở, PGS.TS Trần Tân Văn, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản cho biết, với những sườn núi, sườn đồi tự nhiên, sự phong hóa đất, đá xảy ra từ từ. Đất đá lở từ từ tạo thành trườn dốc tự nhiên và ổn định.
Khi có sự thay đổi bề mặt từ đất rừng sang đất trồng cây hay san phạt đất làm nhà, đường, xây hồ thủy điện…, cấu trúc của mặt đất đã thay đổi, dẫn tới nguy cơ sạt lở khi có lượng mưa lớn.
Dấu hiệu nhận biết sạt lở đất
Để phòng ngừa thảm họa, PGS.TS Trần Tân Văn khuyến cáo người dân cần quan sát những thay đổi xảy ra xung quanh khu vực sinh sống như các rãnh thoát nước mưa trên các sườn dốc (đặc biệt là những nơi mà dòng nước chảy tụ lại), xuất hiện dấu vết sạt lở… Cửa hoặc cửa sổ bị kẹt, không thể mở ra. Vết nứt mới xuất hiện trên tường, trần, gạch, hoặc nền.
Hay hiện tượng bức tường ngoài, lề đường hoặc cầu thang không nguyên dạng. Xuất hiện các vết nứt mở rộng trên mặt đất hoặc trên lối đi. Vỡ mạch nước ngầm. Mặt đất có hiện tượng phồng rộp, đường bấp bênh. Nước phun ra từ mặt đất tại nhiều vị trí mới. Hàng rào, tường chắn, cột điện, cây cối bị nghiêng hoặc di chuyển.
Chú ý sự thay đổi của dòng nước. Nếu nước đang từ trong chuyển sang đục thì đây cũng là một dấu hiệu cho thấy sắp có sạt lở đất.
Khi bắt đầu nghe thấy tiếng rơi của đất đá và âm lượng tăng dần, mặt đất bắt đầu dịch chuyển xuống theo chiều dốc, các lớp đất thụt xuống, những âm thanh lạ, như tiếng cây gãy hoặc tảng đá va chạm với nhau tức là sạt lở đất sắp xảy ra và việc cần làm là nhanh chóng di dời khỏi khu vực nguy hiểm và thông báo cho chính quyền địa phương và hàng xóm để có thể được hỗ trợ kịp thời.
Theo Ban chỉ đạo Trung ương về phòng, chống thiên tai, dấu hiệu của sạt lở đất là mưa nhiều ngày, mưa lớn; xuất hiện vết nứt tường nhà, sườn đồi; cây cối nghiêng; nước sông suối chuyển màu đục; mặt đất phồng lên, mặt đất rung chuyển, âm thanh lạ trong lòng đất.
Làm gì khi xảy ra sạt lở đất?
Khi có những dấu hiệu trên, người dân cần theo dõi thông tin cảnh báo lũ quét, sạt ở đất, thông báo cho chính quyền và những người xung quanh. Các lực lượng địa phương cần theo dõi và tiến hành di dời nếu có nguy cơ lớn, cần bảo vệ tính mạng trước tiên.
Người dân cần theo dõi thông tin cảnh báo lũ quét, sạt lở đất. Thông báo cho chính quyền và những người xung quanh khi có dấu hiệu; Sẵn sàng sơ tán theo hướng dẫn của chính quyền địa phương. Cần bảo vệ tính mạng trước tiên; Chạy nhanh ra khỏi nơi nguy hiểm khi nghe hoặc nhận thấy tiếng động lớn hoặc dấu hiệu không bình thường;
Không được đi qua và lại gần quanh khu vực sạt lở đất; Không được đánh cá, vớt củi, bơi lội qua sông, suối khi có mưa lớn hoặc nếu thấy nước có dấu hiệu bất thường như nước sông suối từ trong chuyển sang đục dần; Không đi gần khu vực cầu, cống khi nước đang lên, dòng chảy mạnh.
Thường xuyên theo dõi tin tức trên báo, đài và tivi về các đợt mưa lớn, kéo dài, nguy cơ sạt lở đất cao; Tìm hiểu xem ở khu vực gần nhà mình từng xảy ra sạt lở đất chưa, chủ động quan sát các dấu hiệu sạt lở đất; kịp thời báo cáo chính quyền địa phương khi phát hiện dấu hiệu sạt, lở đất; Hướng dẫn cho các thành viên trong gia đình, đặc biệt là trẻ em, người già, người khuyết tật những biện pháp phòng tránh cần thiết;
Ban chỉ đạo Trung ương về phòng, chống thiên tai khuyến cáo, người dân cần luôn luôn cảnh giác, đề phòng khi có các dấu hiệu của lũ quét, nhất là khi có mưa lớn kéo dài; cần tránh xa các khu vực có nguy cơ lũ quét như triền núi, khu vực giáp sông suối…; cần di chuyển thật xa ra khỏi nơi nguy hiểm đến khu vực cao hơn.
Khi di dời cần đảm bảo theo nguyên tắc: Đảm bảo tính mạng con người trước, tài sản sau; di dời trẻ em, người già, người ốm, phụ nữ trước. Địa điểm di dời là những nơi sinh hoạt cộng đồng như: trường học, bệnh viện hoặc những nhà kiên cố an toàn trong những vùng lân cận. Mang theo những nhu yếu phẩm cần thiết như: nước uống, thức ăn, thuốc men, quần áo và đèn pin…
Nếu không may có xảy ra sạt lở đất, hãy tránh xa khu vực bị sạt lở vì vẫn có nguy cơ xảy ra vụ sạt lở khác. Kiểm tra xem có người nào bị thương và mắc kẹt gần khu vực sạt lở hay không, tuy nhiên không được vào khu vực này. Hãy chỉ cho lực lượng cứu nạn vị trí của những nạn nhân;
Đồng thời, hỗ trợ người láng giềng có thể cần được hỗ trợ đặc biệt như trẻ em, người cao tuổi và người khuyết tật; Theo dõi tin tức khẩn cấp mới nhất trên các phương tiện truyền thông của địa phương;
Ngoài ra, đề phòng nguy cơ xảy ra lũ lụt sau sạt lở; Báo cáo cơ quan chức năng nếu dịch vụ điện, nước... bị hỏng; Kiểm tra nhà ở và khu đất chung quanh có bị thiệt hại gì không; Nhanh chóng trồng lại cây trên khu đất chịu ảnh hưởng của vụ sạt lở ngay khi có thể vì xói mòn do mất lớp đất phủ có thể dẫn tới lũ quét.
