Đây là 4 câu thơ được Tố Hữu viết năm 1966 khi xem bức ảnh miêu tả nữ dân quân đội mũ cối, hai tay bồng súng áp giải một phi công Mỹ to lớn hơn cô rất nhiều.
Đã gần 60 năm kể từ khi tác giả Phan Thoan (phóng viên báo Hà Tĩnh) chụp bức ảnh này, o du kích nhỏ Nguyễn Thị Kim Lai vẫn nhớ như in lần bắt sống tên phi công khổng lồ năm xưa….
Biểu tượng của chiến thắng
“O du kích nhỏ” (tên lúc đầu là “Uy thế không lực Hoa Kỳ” hay “Giải giặc lái Mỹ”) chụp ngày 21/9/1965 là bức ảnh đen trắng có bố cục theo chiều thẳng đứng. Bức ảnh miêu tả nữ dân quân đội mũ cối, vóc dáng nhỏ bé, 2 tay bồng súng áp giải một phi công Mỹ cao lớn hơn cô rất nhiều. 2 nhân vật trong bức ảnh là nữ du kích Nguyễn Thị Kim Lai (ngày đó 17 tuổi, trú xã Phú Phong, Hương Khê, Hà Tĩnh) và phi công Mỹ William Andrew Robinson (22 tuổi).
Ra đời trong bối cảnh không quân Mỹ oanh tạc dữ dội miền Bắc Việt Nam, tác phẩm đã gây được tiếng vang lớn trong dư luận Việt Nam và quốc tế, được coi là nguồn động viên cho cuộc chiến đấu của quân đội và nhân dân miền Bắc Việt Nam chống lại chiến tranh phá hoại của không quân Mỹ.
Nguyễn Thị Kim Lai là con út trong gia đình có 4 anh em ở xã Phú Phong (huyện Hương Khê, Hà Tĩnh). Năm 1965, học hết lớp 7, giặc Mỹ đánh phá miền Bắc, thiếu nữ Lai vào đội dân quân tự vệ của xã, tham gia trực chiến, đào hầm.
Bà Lai kể: “Thời điểm đó, chiến tranh bước vào giai đoạn ác liệt, người người, nhà nhà tham gia kháng chiến. Mỗi người một việc, không ai nề hà khổ sở". Hà Tĩnh liên tục bị máy bay Mỹ thả bom, gầm rú ngày đêm, nhiều tuyến đường huyết mạch qua đây bị chia cắt, làng mạc tiêu điều.
Ngày 5/8/1964, Mỹ gây nên “Sự kiện Vịnh Bắc Bộ”, phát động cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc bằng không quân, hải quân nhằm ngăn chặn sự chi viện của miền Bắc hậu phương với miền Nam tiền tuyến và muốn làm lung lay ý chí, quyết tâm đánh Mỹ của nhân dân ta.
Cùng với Ngã 3 Đồng Lộc (huyện Can Lộc) thì Hương Khê - quê hương của bà Lai cũng trở thành mục tiêu đánh phá ác liệt của không quân Mỹ.
Ngày 20/9/1965, cầu Đà Lề thuộc xã Lộc Yên (huyện Hương Khê) bị máy bay Mỹ đánh bom nhằm chia cắt tuyến đường huyết mạch viện trợ tiền tuyến miền Nam. Đến khoảng 11 giờ trưa, hàng chục chiếc máy bay từ hướng Đông đổ nhào bắn phá. Một chiếc F105 bị trúng đạn bốc cháy, viên phi công nhảy dù đáp xuống giữa rừng.
“Khi nhảy dù xuống mặt đất, viên phi công Mỹ dùng máy bộ đàm phát lệnh cầu cứu. Nhận được tín hiệu, 3 chiếc trực thăng đến yểm trợ. Lúc này, pháo bộ binh ta đã trực sẵn, bắn hạ một chiếc. Khi chiếc trực thăng bốc cháy, có 3 viên phi công bung dù thoát thân. Tôi cùng anh chị em đội dân quân 5 xã được điều động, phối hợp với bộ đội lùng bắt”, bà Lai kể lại với giọng hào hùng.
Theo bà Lai, do điểm đổ bộ của 4 viên phi công gần với biên giới Lào nên quân ta quyết tâm phải bắt sống ngay trong ngày, không để bọn chúng vượt biên tẩu thoát. Giữa đại ngàn rừng Trường Sơn, bà Lai tay cầm chắc súng, chân dò từng bước, truy lùng suốt đêm. Đến 9 giờ sáng ngày 21/9, anh em chiến sĩ động viên nhau vào sâu trong rừng tiếp tục tìm kiếm.
Khi đang cùng dân quân tìm kiếm phi công Mỹ tại cánh rừng ở xã Hương Trà, bà phát hiện ở hốc đá cách mình khoảng vài mét có tiếng động. Tiến lại gần, bà thấy viên phi công ngồi co ro, vẻ sợ hãi. Sau ba phát súng chỉ thiên của nữ du kích, anh ta giơ tay đầu hàng. Nghe tiếng súng, mọi người chạy đến khống chế, trói tay phi công. Vài ngày sau, những phi công còn lại cũng bị bắt.
Lúc này, anh em đồng đội đùa: “Mi chộ (mày trông thấy) thì công mi. Mi nhỏ nhất đoàn cho mi giải hắn, coi mi có bằng bắp đùi hắn không”. Thế là, người con gái 17 tuổi, cao 1,48m, nặng 37kg, tay giương cao khẩu súng AK áp giải tên phi công Mỹ William Andrew Robinson (22 tuổi) cao 2,2m, nặng 125kg về huyện đội. Cả nghìn người đổ ra đường chứng kiến cảnh tượng. Và khoảnh khắc lịch sử đó đã được ống kính của nhà báo Phan Thoan ghi lại.
"Nổi tiếng" nhờ tem thư
Một thời gian không lâu sau cuộc bắt sống phi công Mỹ, bà Nguyễn Thị Kim Lai được cử đi học lớp y tá, rồi xung phong vào phục vụ chiến đấu mặt trận B5, miền Tây tỉnh Quảng Trị. Năm 1968, trong giờ nghỉ giải lao, người anh cùng tham gia chiến đấu đưa cho bà xem một tem thư. Nhận ra cô du kích trong tem là mình liền thốt lên: "Ảnh này chụp em, anh đừng nói ra nhé, họ cười" và cất đi làm kỷ niệm. Trong những lần trả lời truyền thông, nhà báo Phan Thoan kể, ngày đó ông là phóng viên chiến trường, được giao nhiệm vụ bám sát địa bàn huyện Hương Khê (Hà Tĩnh). Khi nhận tin dân quân bắt được giặc lái Mỹ, ông đạp xe hơn 10km, tới chụp bức ảnh trên. Bức ảnh sau đó được đăng trên nhiều tờ báo trong nước và quốc tế.
Ngày bức ảnh lên tem, bà Lai trở nên nổi tiếng. Nhiều đoàn công tác tìm tới nơi bà đang phục vụ chiến đấu để trò chuyện, phỏng vấn lấy tư liệu. Một số nhà báo nước ngoài do không tìm được bà Lai, cho rằng bức ảnh bị dàn dựng. Sau này khi có đài quốc tế làm phim về bà, họ mới tin.
Năm 1971, bà Lai xuất ngũ, về quê làm y tá ở Bệnh viện huyện Thạch Hà. Tại đây, Kim Lai đã gặp anh thương binh Nguyễn Anh Đức đang điều trị. Hai người đem lòng yêu thương nhau và nên duyên vợ chồng và có với nhau 3 người con (2 gái, 1 trai). Bà bảo, được chăm sóc, điều trị cho thương binh là hạnh phúc của bà. Những ngày chiến tranh gian khổ, ác liệt trong mưa bom, bão đạn của chiến trường Khu IV, điều kiện khám và điều trị cho thương binh vô cùng thiếu thốn, bà Kim Lai và các y tá, điều dưỡng của bệnh viện phải hái lá chuối non cho thương binh nằm để dịu đi các vết bỏng….
Năm 1975, cuộc kháng chiến chống Mỹ kết thúc. Năm 1995, Mỹ và Việt Nam bình thường hóa quan hệ. Bất ngờ vào một buổi sáng tháng 9/1995, khi bà Kim Lai đang bế cháu sang nhà hàng xóm chơi thì nghe tiếng gọi về vì có người nước ngoài tìm gặp. Và người nước ngoài không hẹn mà gặp đó chính là viên phi công 30 năm trước bà áp giải ở rừng núi huyện Hương Khê. Hai con người từng ở hai chiến tuyến đã gác lại quá khứ, cởi mở kể chuyện cho nhau nghe về cuộc sống, công việc, gia đình như những người bạn lâu ngày gặp lại.
Trong cuộc hội ngộ hôm đó, ông William Andrew Robinson cho biết, từ lâu đã rất muốn trở lại Việt Nam để tìm gặp bà Kim Lai, nhưng điều kiện và hoàn cảnh chưa cho phép. Đến khi Hãng truyền hình NHK của Nhật Bản mời ông sang Việt Nam để thực hiện bộ phim tài liệu “Cuộc hội ngộ sau 30 năm” thì ông mới có cơ hội quay lại gặp bà Kim Lai. Robinson nói với bà Lai: “Chúng ta cầu mong để không có bức ảnh này lần thứ hai. Nếu như hồi đó, một trong 2 người chĩa súng bắn về đối phương, tôi và bà sẽ không có ngày hôm nay”.
Ngôi nhà của “O du kích nhỏ” chứa đứng nhiều kỷ vật chiến tranh. Trong cuốn album sờn cũ, bà Lai cho tôi xem những bức ảnh thời thanh xuân của mình. Lật từng trang, chỉ tay lên từng tấm ảnh, bà không khỏi xúc động kể về những lần vinh dự được gặp Đại tướng Võ Nguyên Giáp, cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng. “Đôi lúc ngồi nhớ lại thời xưa, tôi cứ tự hỏi, không biết sao ngày xưa mình khỏe thế. Người thì nhỏ nhưng hành quân thì không ai theo kịp”, bà Lai cười hồn hậu nói.
Bức ảnh “O du kích nhỏ” đã mang đến cho nghệ sĩ nhiếp ảnh Phan Thoan nhiều vinh quang và tự hào, trở thành “di vật” lịch sử cách mạng Việt Nam bằng hình ảnh. Trong cuộc đời cầm máy của nhiếp ảnh Phan Thoan, bức ảnh “O du kích nhỏ” như một tác phẩm để đời và là khoảnh khắc vàng mà ngay cả lúc bấm máy, chính tác giả cũng không thể ngờ được tầm cỡ, ý nghĩa và sức lan tỏa, sự thành công của tác phẩm sau này. Chính lịch sử oai hùng của cuộc kháng chiến đã góp phần nâng tầm vóc bức ảnh.
Vân Khánh
Báo Lao động và Xã hội số kỷ niệm 77 năm Ngày Thương binh - Liệt sĩ