Những bức phù điêu có dáng rồng bay phượng múa uy nghiêm mà thăng hoa, hình bóng mái nhà Việt thâm trầm mộc mạc, những mảng màu hơi hướng cổ xưa được kết hợp bởi vôi vữa, sành sứ… tất cả tạo nên hồn vía của “nề ngõa” - kỹ thuật xây dựng cổ từng vang bóng một thời.
“Nề” chỉ nghề thợ nề, còn “ngõa” có nghĩa là gạch ngói. Nề ngõa chính là kỹ thuật xây dựng cổ, sử dụng các nguyên vật liệu truyền thống, như: Vôi vữa, bả màu, sành, sứ... để tạo nên các mảng trang trí nội, ngoại thất hay những bức phù điêu khảm đắp nổi ở các công trình lăng tẩm, đền đài, phủ đệ… thời phong kiến. Trải qua thăng trầm thời gian, nề ngõa vẫn được duy trì và phát triển âm thầm và bền bỉ.
Nghệ nhân Nguyễn Đức Thủy chia sẻ, để tạo tác nên những linh vật phù điêu, người thợ sẽ phải mất ít nhất từ 2 đến 3 ngày hoàn thiện. Điều đặc biệt trong nghề đắp phù điêu là nguyên liệu được làm khá kỳ công và vẫn giữ nguyên cách thức cổ xưa từ đời cha ông truyền lại. Chất liệu tự nhiên như: Gỗ, đá, đất sét, vôi, mật mía... làm nên màu sắc, dáng vẻ mộc mạc, thâm trầm mà uy nghiêm.
Người thợ phải mất rất nhiều thời gian cho khâu chuẩn bị nguyên liệu. Đầu tiên là vôi giã với giấy dó, trộn cùng mật mía và tro rơm, thêm tỷ lệ dây đay chặt nhỏ rồi dùng cối giã nhuyễn ra cho dẻo quánh bảo đảm sự bền đẹp, ngay cả trong điều kiện dãi nắng dầm mưa ngoài trời.
“Công đoạn trộn nguyên liệu mới là bước đầu sự lành nghề của một người thợ đắp phù điêu vì chẳng có công thức cụ thể nào. Mọi thứ đều từ kinh nghiệm, ví dụ có nên cho thêm vôi không hay vôi phải lọc qua lưới thế nào để vôi mịn và dẻo…”, ông Thủy cho biết.
Sau khi có nguyên liệu, nghệ nhân sẽ tạo khối hình bằng cốt sắt và vữa, tiếp đó kết hợp dụng cụ chuyên dụng với bàn tay khéo léo, tư duy tinh tế để tạo chi tiết. Các tác phẩm tạo hình linh vật linh thiêng trong đền chùa Việt Nam như: Nghê, voi, phượng, rồng chầu mặt nguyệt... đều được làm một cách thuần thục mà không cần nhìn bản vẽ bởi ông đã thuộc nằm lòng từ lâu.
Điều quan trọng nhất là tỷ lệ giữa linh vật so với vị trí đặt tượng. Sau đó, chính là độ tinh xảo thể hiện qua đường nét hoa văn. Tất cả tạo nên sự tổng hòa để có thể “chạm” đến cảm xúc, sự thăng hoa và trái tim người thưởng lãm.
Không rõ nghề nề ngõa được manh nha từ khi nào, nghệ nhân Nguyễn Đức Thủy chỉ nhớ rằng ông nội mình đã khởi nghiệp ở làng Võ Lăng (Thanh Oai, Hà Tây cũ). Ông được thừa hưởng năng khiếu nghệ thuật ở bố và ông nội nên từ nhỏ đã đam mê, có năng khiếu trong lĩnh vực đắp tượng, làm phù điêu. 15 tuổi, ông theo cha đi làm tại các công trình đền, chùa, miếu...
Cứ thế theo năm tháng, ông luôn ý thức nghiêm túc để nâng cao tinh thần học hỏi, liên tục được các tổ chức làng nghề, nghệ sĩ đào tạo về mỹ thuật và kiến thức tu bổ di tích. Nghệ nhân luôn coi GS Nguyễn Lâm Biền, nhà sử học Lê Văn Lan... là những người thầy đã trao truyền nhiều kiến thức và kinh nghiệm. Họ thường xuyên tư vấn, hỗ trợ ông trong việc tu bổ các di tích cấp quốc gia.
Ông Nguyễn Đức Thủy đã đào tạo thành nghề cho hơn 20 thợ lành nghề. Từ đó, họ tỏa đi khắp nước để phục chế hoặc làm mới các di tích, tư gia... Thợ chính trong nhóm có thu nhập khoảng 20 triệu đồng/tháng.
Nhờ những đóng góp tích cực trong câu chuyện giữ gìn bảo tồn và phát triển nghề thủ công truyền thống đắp phù điêu của Thanh Oai, ông được Chủ tịch UBND TP Hà Nội trao tặng danh hiệu Nghệ nhân Hà Nội đắp phù điêu (nề ngõa) năm 2021. Năm 2022, ông được trao danh hiệu Nghệ nhân có bàn tay vàng.
Hiện nghệ nhân đang tập hợp tư liệu về các mẫu linh vật, hoa văn cổ... và ghi chép lại những bí quyết nghề để lưu giữ và trao truyền cho thế hệ sau, giữ mạch nguồn cho phù điêu truyền thống Việt.
Bên cạnh đó, ông cũng nghiên cứu nhằm tạo ra những mẫu linh vật mới từ cảm hứng và hình mẫu linh vật đời Trần, Lê, Nguyễn... bằng đất nung để người sở hữu vừa thưởng thức giá trị nghệ thuật, vừa hiểu hơn về lịch sử.
Khánh Vân
Báo Lao động và Xã hội số 102
