Thời khắc huy hoàng ấy được ghi lại sống động trong những dòng hồi ký của Đại tướng Võ Nguyên Giáp và một sĩ quan tình báo Mỹ - Thiếu tá Archimedes L.A Patti, Chỉ huy đơn vị Cơ quan Tình báo chiến lược Mỹ…
Lịch sử đã sang trang…
Trong bài viết “Mồng 2 tháng Chín năm 1945” đăng trong Tổng tập hồi ký của Đại tướng Võ Nguyên Giáp (Nhà Xuất bản Quân đội Nhân dân, 2011), Đại tướng Võ Nguyên Giáp viết:
“Mồng 2 tháng Chín năm 1945.
Hà Nội tưng bừng màu đỏ. Một vùng trời bát ngát cờ, đèn và hoa. Cờ bay đỏ những mái nhà, đỏ những rặng cây, đỏ những mặt hồ.
Biểu ngữ bằng các thứ tiếng Việt, Pháp, Anh, Hoa, Nga chăng khắp các đường phố: “Nước Việt Nam của người Việt Nam”, “Đả đảo chủ nghĩa thực dân Pháp”, “Độc lập hay là chết”, “Ủng hộ Chính phủ lâm thời”, “Ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh”, “Hoan nghênh phái bộ Đồng minh”…
Các nhà máy, cửa hiệu buôn to, nhỏ đều nghỉ việc. Chợ búa không họp. Mọi hoạt động buôn bán, sản xuất của thành phố tạm ngừng. Đồng bào thủ đô già, trẻ, gái, trai đều xuống đường. Mọi người đều thấy mình phải có mặt trong ngày hội lớn đầu tiên của đất nước.
Những dòng người đủ mọi màu sắc, từ khắp các ngả tuôn về vườn hoa Ba Đình…”
Và không khí của ngày lễ đặc biệt ấy tại Quảng trường Ba Đình cũng được Đại tướng Võ Nguyên Giáp tái hiện sống động trong bài viết của mình:
“Nắng mùa thu rất đẹp trên Quảng trường Ba Đình, từ giờ phút này đã đi vào lịch sử. Đội danh dự đứng nghiêm trang chung quanh lễ đài mới dựng. Các chiến sĩ Quân giải phóng bữa trước theo Quân lệnh số 1 của Ủy ban Khởi nghĩa, từ Tân Trào tiến về phía Nam “đánh vào các đô thị và trọng trấn của quân địch”. Hôm nay, họ đã đứng sát cánh cùng các đội tự vệ của công nhân, thanh niên và lao động thủ đô bảo vệ Chính phủ lâm thời…”
Và Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị Chủ tịch của Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã ra mắt đồng bào như một lãnh tụ lần đầu xuất hiện trước đông đảo quần chúng.
“Đó là một cụ già gầy gò, trán cao, mắt sáng, râu thưa. Cụ đội chiếc mũ đã cũ, mặc áo ka ki cao cổ, đi dép cao su trắng.
Mấy ngày hôm trước, một vấn đề được đặt ra là phải có một bộ quần áo để Bác mặc khi Chính phủ ra mắt đồng bào. Cuối cùng, Bác đã chọn bộ quần áo này. Hai mươi bốn năm làm Chủ tịch nước, trong những ngày lễ lớn của dân tộc, trong những cuộc đi thăm nước ngoài, Hồ Chủ tịch bao giờ cũng xuất hiện với một hình ảnh giản dị, không thay đổi. Vẫn bộ quần áo vải, trên ngực không một tấm huân chương, y như lần đầu Bác đã ra mắt đồng bào…
Lời nói của Bác điềm đạm, đầm ấm, khúc chiết, rõ ràng. Không phải là cái giọng hùng hồn người ta thường được nghe trong những ngày lễ long trọng. Nhưng người ta tìm thấy ngay ở đó những tình cảm sâu sắc, ý chí kiên quyết; tất cả đều tràn đầy sức sống; từng câu, từng tiếng đi vào lòng người.
Đọc bản Tuyên ngôn Độc lập đến nửa chừng, Bác dừng lại và bỗng dưng hỏi: - Tôi nói, đồng bào nghe rõ không?
Một triệu con người cùng đáp, tiếng dậy vang như sấm: - Có!
Từ giây phút đó, Bác cùng với cả biển người đã hòa làm một”.
Buổi lễ kết thúc bằng những lời thề Độc lập…
Một triệu con người, một triệu tiếng hô cùng hòa làm một. Đó là lời thề của toàn dân kiên quyết thực hiện lời Hồ Chủ tịch vừa đọc để kết thúc bản Tuyên ngôn: “Nước Việt Nam có quyền được hưởng tự do và độc lập và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mệnh và của cải để giữ vững quyền tự do và độc lập ấy”.
“Lịch sử đã sang trang. Một kỷ nguyên mới bắt đầu: Kỷ nguyên của Độc lập, Tự do, Hạnh phúc. Bản đồ thế giới phải sửa đổi lại vì sự ra đời của một Nhà nước mới: Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa”, Đại tướng Võ Nguyên Giáp viết.
Sĩ quan tình báo Mỹ và những ấn tượng sâu sắc về Chủ tịch Hồ Chí Minh
Trong đoàn người dự buổi lễ mít tinh tại Quảng trường Ba Đình lịch sử ngày 2/9/1945, có một người ngoại quốc đặc biệt. Đó chính là Thiếu tá Archimedes L.A Patti, Chỉ huy đơn vị Cơ quan Tình báo chiến lược Mỹ (OSS).
Với nhiệm vụ thu thập tin tức tình báo, trợ giúp và phối hợp với quân đội Trung Hoa Dân Quốc tổ chức giải giáp quân đội phát xít Nhật bại trận và giải quyết vấn đề tù binh chiến tranh, Thiếu tá Archimedes L.A Patti (1913 - 1998) đã tới Việt Nam ngày 22/8/1945.
Trước đó, ông đã có dịp gặp mặt và trò chuyện với Bác Hồ tại một ngôi làng nhỏ ở Tĩnh Tây, Quảng Tây (Trung Quốc) vào ngày 27/4/1945.
Trong thiên hồi ký “Why Việt Nam?” (Tại sao Việt Nam?) được xuất bản 35 năm sau, Patti kể lại cảm xúc của mình trong lần gặp đó như sau: “Mặc dù tôi đã tỏ ra khách quan và thận trọng một cách cố ý, không để mình dính vào những khía cạnh chính trị của vấn đề Đông Dương, nhưng sự chân thành, thái độ thực dụng và sự hùng biện của ông Hồ đã gây cho tôi một ấn tượng khó phai mờ được.
Ông Hồ không hiện lên đối với tôi như một nhà cách mạng không thực tế hay một người cấp tiến cuồng nhiệt, theo đuổi những lời nói rập khuôn, hét to đường lối của Đảng, hay thiên về phá hoại mà không có kế hoạch xây dựng lại. Đó là một con người thông minh, thấu hiểu những vấn đề của đất nước mình, một con người biết điều và tinh tế”.
Lần gặp sau vào trưa ngày 26/8, Archimedes L.A Patti đến căn nhà số 48 Hàng Ngang gặp Chủ tịch Hồ Chí Minh. Tại đây, ông đã vinh dự được Chủ tịch Hồ Chí Minh cho xem cũng như trao đổi ý kiến về nội dung của bản Tuyên ngôn Độc lập do chính Người soạn thảo.
Đến ngày 2/9/1945, ông Patti cùng với đồng nghiệp của mình đã có mặt tại Quảng trường Ba Đình để chứng kiến sự kiện này.
Trong cuốn hồi ký của mình, Thiếu tá Archimedes L.A Patti đã miêu tả tỉ mỉ, sống động về thời khắc trọng đại đó:
“Từ sớm tinh mơ, dân chúng Hà Nội như những bầy ong, từng đoàn lớn nhỏ, lần lượt đổ về khu vực xung quanh Quảng trường Ba Đình để tham dự sự kiện có tính lịch sử trên. Một số nơi thấp thoáng bóng dáng dân chúng ở các làng ngoại ô thành phố. Một số nhóm ăn mặc trang phục truyền thống của dân tộc thiểu số và nông dân diện những bộ khăn áo cổ truyền...
Tầm trưa, Knapp Bermque Grelecki và tôi đi về phía Quảng trường Ba Đình. Tôi đã quyết định từ chối lời mời của ông Hồ đến khu vực Lễ đài dành cho quan khách. Tôi muốn chứng kiến buổi lễ như một người quan sát bình thường, được hòa mình trong không khí sôi sục, phấn khởi của quần chúng để ghi lại những cảm nhận chân thực, sống động nhất. Chúng tôi chọn được một địa điểm tương đối đẹp - ở ngay trước lễ đài.
Bất chợt có tiếng còi và các hiệu lệnh quân sự phát ra từ đội hình quân sự. Đội danh dự và các đơn vị bộ đội đứng thẳng và chăm chú theo dõi ai sẽ là người đầu tiên xuất hiện trên lễ đài. Mấy phút sau, nổi lên tiếng hô: "Bồng súng chào!". Quần chúng bỗng im lặng. Trên lễ đài, mọi người đều bận đồ trắng, thắt cavát và để đầu trần, trừ một người có dáng hình nhỏ nhắn, mặc áo kaki màu sẫm... Đó chính là Chủ tịch Hồ Chí Minh.
… Sau đó, tiếng trong loa phóng thanh nổi lên phá vỡ sự im lặng, giới thiệu ông Hồ "là người giải phóng, vị cứu tinh của dân tộc". Quần chúng được sự hướng dẫn của các đảng viên, cất tiếng hát và trong mấy phút liền hô vang "Độc lập". Ông Hồ đứng yên mỉm cười và phía dưới là sự hoan hô của mọi người. Ông giơ tay ra hiệu im lặng và bắt đầu đọc bản Tuyên ngôn...
Ông Hồ dừng lại đột ngột và hỏi người nghe: "Đồng bào có nghe rõ tôi không?". Quần chúng hô vang đáp lại: "Có". Thực là một nghệ thuật diễn thuyết bậc thầy! Từ lúc đó, quần chúng lắng nghe và theo dõi chăm chú từng lời nói, cử chỉ của ông Hồ. Chúng tôi không hiểu ông Hồ đã nói gì. Lê Xuân - nguyên là người liên lạc của chúng tôi phải cố gắng lắm để dịch những lời của ông Hồ cho chúng tôi nhưng cũng rất khó khăn.
Tuy nhiên, chỉ cần nghe giọng nói của ông Hồ bình tĩnh, rõ ràng, ấm cúng và thân mật cũng như nghe thấy câu trả lời mạnh mẽ của quần chúng thì chúng tôi không còn nghi ngờ gì nữa là ông đã thấu tới quần chúng. Và từ thời điểm đó trở đi có một mối liên kết đặc biệt được hình thành. Ông Giáp không hề bóp méo câu chuyện khi nhiều năm sau đó ông viết rằng “Bác Hồ cùng với cả biển người đã hoà làm một”.
Vì nhiều lý do, đến năm 1980 cuốn hồi ký của Archimedes L.A Patti mới được công bố. Những cảm nhận chi tiết và chân thực của ông đã trở thành nguồn tư liệu quý, cung cấp một cái nhìn khách quan và sống động về Chủ tịch Hồ Chí Minh, luôn được các nhà sử học tiếp cận khi viết về sự kiện ngày 2/9/1945.
Hà Châu
Báo Lao động và Xã hội số Kỷ niệm 79 năm Quốc khánh 2/9, Ngày truyền thống ngành LĐ-TB&XH 28/8
