Vẫn giữ bản sắc riêng
Trước đây, người Ơ Ðu sinh sống dọc đôi bờ sông Nậm Nơn và Nậm Mộ, rải rác ở các bản Kim Hòa, Kim Tiến (xã Kim Đa), bản Tả Xiêng (xã Kim Tiến), bản Xiêng Hương (xã Xá Lượng), đến năm 2006, thực hiện chủ trương di dời dân phục vụ Dự án Thủy điện Bản Vẽ, người Ơ Ðu có cuộc di cư lịch sử, nhường quê cũ cho dự án xây dựng Nhà máy Thủy điện để về sinh sống tập trung ở bản Văng Môn, xã Nga My ngày nay.
Dù trải qua nhiều thăng trầm, nhưng văn hóa của người Ơ Đu vẫn còn lưu giữ nhiều giá trị riêng biệt, không thể lẫn lộn. Bí thư chi bộ bản Văng Môn Lo Văn Tình, nói: “Người Ơ Đu tính thời gian trong năm bắt đầu từ ngày có tiếng sấm đầu tiên; đó cũng là lễ hội lớn nhất, được tổ chức rất long trọng. Lễ thường kéo dài cho đến khi xong xuôi mọi công việc quan trọng trong bản, thì mới kết thúc (khoảng 3-7 ngày)”.
Trước đây, lễ đón tiếng sấm đầu năm chủ yếu do hộ gia đình tự tổ chức, còn bây giờ bản đứng ra tổ chức để bảo tồn bản sắc văn hóa của người Ơ Đu. Sau phần cúng bằng tiếng Ơ Đu do thầy mo Lo Văn Cường, người uy tín của bản đảm nhận là đến phần hội giao lưu văn hóa, văn nghệ, thưởng thức ẩm thực.
Trong bài cúng đầu năm mới, người Ơ Đu thường cầu tổ tiên, trời đất, thần núi, thần rừng ban mưa thuận, gió hòa cho rẫy lúa, nương ngô được mùa, người người mạnh khỏe, con cháu đầy đàn.
Mâm cúng năm mới của người Ơ Đu thường có những sản vật của núi rừng như thịt chuột, thịt sóc, cơm lam hoặc xôi với 3 màu đen, tím, trắng, rượu nếp cẩm, cá nướng… để dâng lên những đấng linh thiêng đã nuôi sống tổ tiên người Ơ Đu qua bao thế hệ.
Trước đây, để có được những sản vật, đàn ông, đàn bà Ơ Đu phải tự mình vào rừng săn, bắt, chặt, hái để dâng lên tổ tiên, hiện nay, mâm cúng đã có nhiều đổi thay hơn, để phù hợp với cuộc sống mới.
Trong lễ hội có phần phong sắc, phong tước cho các chức sắc trong bản như trưởng họ, già làng, các chức sắc trong giới thầy mo, và đổi tên cho những người đàn ông đã trưởng thành (có con cháu đầy đàn).
Những đứa trẻ sinh trong năm, đến ngày lễ hội đón tiếng sấm, được các thầy mo đến nhà làm lễ nhập họ và chính thức đặt tên.
Những năm 50 của thế kỷ trước, đồng bào Ơ Đu khắp nơi thường tụ họp về bản Xốp Pột (xã Kim Đa) để vui hội đón tiếng sấm, vì theo họ nghĩ vua của người Ơ Đu đã từng đóng đô ở đó. Họ giết trâu, mổ bò, lợn, uống rượu cần, ca hát, nhảy múa, chơi các trò chơi như đánh khăng, chọi gụ, chọi gà, đi cà kheo... rất tưng bừng.
Ngoài ra, người Ơ Đu còn có lễ tổ chức rước hồn lúa và ăn cơm mới. Hiện nay, còn có cả ăn tết Nguyên đán của dân tộc.
Cụ Vi Thị Dung, 75 tuổi kể: "Lớn lên, tôi đã được mẹ dạy dệt vải, thêu thùa. Giờ già rồi, tôi vẫn giữ thói quen này và thường dặn dò con cháu phải học để giữ lại những tinh hoa của dân tộc mình".
Trưởng bản Văn Môn Lương Thị Lan, cho biết hiện tại, ở bản Văng Môn ngoài bà Vi Thị Dung còn có một số người làm được váy của người Ơ Đu như chị Lo Thị Nga, chị Lương Thị Hồng.
Người Ơ Đu đã từng có ngôn ngữ riêng. Ngôn ngữ người Ơ Đu thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ me (ngữ hệ Nam Á). Tuy nhiên, theo ông Lo Thanh Bình, 75 tuổi, hiện nay, chỉ có một số người biết viết và nói thành thạo ngôn ngữ Ơ Đu. Một phần do tiếng Ơ Đu khó học, khó nói và viết, một phần do những thăng trầm cuộc sống nên thất lạc hết.
22 người Ơ Đu tốt nghiệp đại học, cao đẳng và trung cấp
Hiện ở bản Văng Môn, có 107 hộ, 455 khẩu người Ơ Đu, được sự ưu ái từ các chương trình, chính sách hỗ trợ của Đảng, Nhà nước, sự quan tâm của cấp ủy, chính quyền địa phương, người dân bản Văng Môn đã từng bước yên tâm lao động, sản xuất và chung tay xây dựng bản, làng ngày một đổi thay.
Ban đầu, khi về nơi ở mới, người Ơ Đu vẫn còn duy trì lối canh tác, sản xuất cũ, nhưng qua công tác tuyên truyền “mưa dầm thấm lâu” và sự “cầm tay, chỉ việc” của ban, ngành, đoàn thể các cấp, bà con Ơ Đu đã có nhiều đổi thay trong nếp nghĩ, cách làm.
Ở bản Văng Môn bây giờ ngoài những ngôi nhà mẫu theo dự án TĐC và một số ít nhà sàn theo lối truyền thống của dân tộc, thì rất nhiều nhà đã làm nhà cột, nhà xây như người Kinh. Bếp và nhà vệ sinh được xây, lát sạch sẽ khang trang.
Từ khi chuyển về tái định cư ở bản Văng Môn (xã Nga My), bà con chú trọng việc học hành của con trẻ hơn. Hiện nay, trước cổng trụ sở UBND xã Nga My là 3 trường học của ba cấp mầm non, tiểu học và THCS. Tại bản Văng Môn, có 115 em trong độ tuổi đi học thì đều được đến trường.
Sáng sáng, trên con đường vắt qua bao dãy núi, từng tốp học sinh Ơ Đu tíu tít đến trường. Đó là điều khác biệt mà khi bà con còn ở quê cũ, không có được. Khi về tái định cư, được Đảng và Nhà nước quan tâm, chính sách ưu đãi về giáo dục đã là bước đệm quan trọng cho con trẻ đến trường, rồi theo học ngành nghề.
Ghé thăm rất nhiều nhà dân ở bản, chúng tôi để ý trên vách, đã dán nhiều tấm giấy khen. Đấy là thành tích, là nỗ lực đáng kể của thế hệ mới của người Ơ Đu ở Văng Môn. Điều đó cho thấy, nhận thức về việc học hành của họ ngày càng nâng cao, tỉ lệ đến trường của trẻ em người Ơ Đu đã đạt 100%.
Còn lãnh đạo xã Nga My thì cung cấp một thông tin rất ấn tượng: tại bản Văng Môn đã có 22 người Ơ Đu tốt nghiệp đại học, cao đẳng và trung cấp. Có 13 người đã được bố trí công việc ổn định tại cơ quan nhà nước như bác sĩ, công an, cán bộ xã…
Được học hành đầy đủ nên nhận thức người dân Ơ Đu càng được nâng cao. Những người trẻ của tộc người Ơ Đu được học hành, đã rời bản làng đi làm việc ở trong Nam ngoài Bắc.
Trong số những người Ơ Đu làm cán bộ nhà nước có bác sĩ Lo Văn Toàn, Trạm trưởng Trạm Y tế xã Nga My; Lô Thị Đan, Trạm phó Trạm Y tế xã Nga My; Lô Văn Hằng, Phó trưởng công an xã Nhôn Mai; ngoài ra còn có 2 người làm việc tại Trung tâm y tế huyện, 2 người là công an huyện, nhiều em còn đang theo học các trường chuyên nghiệp trong và ngoài tỉnh...
Chúng tôi rời bản Văng Môn trong chiều muộn. Nhìn những ngôi nhà sàn bình yên dưới những tán rừng cổ thụ điện sáng trưng. Nghe tiếng đài hát, tiếng tivi nói và cả tiếng đọc bài ê a của con trẻ. Lòng thấy bình yên lạ. Rồi đây dân tộc ít người nhất Việt Nam sẽ còn có những đổi thay mạnh mẽ hơn nhiều nữa.
Hoàng Tùng